ચૌસઠ કલાઓ :

કલા ભારતીયોની રગેરગમાં વહે છે, પછી તે સંગીત કલા હોય, નૃત્ય કલા હોય કે અન્ય કલા હોય. ભારતીય સંસ્કૃતિમાં ચૌસઠ કલાઓનું નિરૂપણ થયેલું છે. ચૌસઠ યોગીનીઓએ પ્રબોધેલી ચૌસઠ કલાઓનું  ભારતીય સંસ્કૃતિમાં વિશિષ્ટ સ્થાન છે. આ તમામ કલાઓ જીવનની ક્લાઓ છે, જીવન જીવવાની કલાઓ છે, જીવનાભિમુખ કલાઓ છે. ભારતીય સાહિત્યમાં ખાસ કરીને સંસ્કૃત સાહિત્યમાં કવિઓએ અને નાટ્યકારોએ તેમની રચનાઓમાં અનેક કલાઓનો ઉલ્લેખ કર્યો છે તેટલું જ નહીં, પરંતુ કલાઓનો ઉપયોગ કેવી રીતે થઈ શકે તે પણ નાટકો, કાવ્યો દ્વારા પ્રજા સમક્ષ મૂક્યું છે. કાલિદાસ, ભાસ, ભાવભૂતિ, બાણ વગેરે સાહિત્યકારોએ તેમના પત્રોને વિવિધ ક્લાઓમાં કૌશલ્ય ધરાવતા બતાવ્યા છે. જુદા જુદા સંગીતના વાદ્યો, ચિત્રકલા જેવી કળાઓ ઉપરાંત કવિ બાણે તો પોતાના પાત્રોને દ્યૂતકલા, રત્નપરીક્ષા તેમજ વાસ્તુકલામાં નિપુણ ચિતર્યા છે.

કલા શબ્દ સાંભળતાં જ આપણને ૬૪ કલાઓની યાદ આવી જાય. ભારતીય શાસ્ત્રોક્ત ૬૪ કલાઓ છે, જેનો મહદઅંશે પ્રત્યેક ભારતીયને બોધ હશે. શ્રીમદ ભાગવતના ભાષ્યકાર શ્રીધરસ્વામીએ 'ભાગવતમ'ના ૪૫મા અધ્યાયના ૬૪મા શ્લોકના ભાષ્યમાં કલાઓના નામ આપ્યા છે. શુક્રાચાર્યે તેમના 'નીતિસાર'માં વિવિધ કલાઓનું વર્ણન કરેલ છે. શિવતત્વ રત્નાકર, જૈન ગ્રંથો તથા બૌદ્ધ ગ્રંથો જેવા કે ઉત્તરાધયન સૂત્ર અને લલિત વિસ્તરામાં ૬૪ કળાઓનો ઉલ્લેખ નજરે પડે છે. પુરાણોની વાત કરીએ તો અગ્નિપુરાણ, વાયુપુરાણ, ગરુડપુરાણ, અને કાલિકા પુરાણમાં ૬૪ કલાઓ વિષે એક અથવા  બીજા સ્વરૂપે ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. વામકેશવરત્નતંત્રમાં ૬૪ તંત્રોની યાદી છે જે ખરેખર ૬૪ યોગીનીઓએ પ્રબોધેલ ૬૪ કલાઓ છે તેવું માનવમાં આવે છે. વાત્સ્યાયન પ્રણીત 'કામસૂત્ર'ના ભાષ્યકાર જયમંગલે બે પ્રકારની કલાઓનો ઉલ્લેખ કર્યો છે - 'काम शास्त्रांगभूता' 'तन्त्रावापौपयिकी-'કામ શાસ્ત્રાંગભૂત'  અને 'તંત્રવપૌપાયિક'. આ બંનેમાં દરેકમાં ૬૪ કલા છે. આમાંની ઘણી કલાઓ સમાન પણ છે અને ઘણી  પૃથક પણ છે. પ્રથમ પ્રકારમાં ૨૪ કર્માશ્રયી, ૨૦ દ્યુતાશ્રયી, ૧૬ શયનોપચારિક અને ૪ ઉત્તરકલા મળીને ૬૪  કલાઓ થાય  છે. આ પ્રત્યેકના રૂપાંતરોથી બનતી કલાઓ મળીને  કુલ ૫૧૮ પ્રકારની ક્લાઓ થાય છે. વાત્સ્યાયને કામસૂત્રમાં વર્ણવેલ તમામ ૬૪ કલાઓનો ઉલ્લેખ યજુર્વેદના 30મા અધ્યાયમાં મળે છે. આ અધ્યાયમાં કુલ ૨૨ મંત્રો છે, જેમાં  ચોથાથી બાવીસમા મંત્ર સુધી કલા અને કલાકારોનો ઉલ્લેખ છે. યજુર્વેદમાં રાજાએ જનકલ્યાણાર્થે અને સંપત્તિના વિભાજનાર્થે શું કરવું જોઈએ તે સંદર્ભમાં વિવિધ ક્લાઓનું વર્ણન છે. ત્રીશમા અધ્યાય જ વસુવિભાજન વિષે છે.

ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ તેમના મનુષ્યાવતારમાં શિક્ષાર્થે ગુરુ સાંદીપનીના આશ્રમમાં ગયા, જ્યાં તેઓ માત્ર ૬૪ દિવસ રહ્યા અને ૬૪ દિવસમાંજ ૬૪ કલાઓમાં નિપુણ થયા તેવો ઉલ્લેખ શાસ્ત્રોમાં મળે છે. ભારતીય સાહિત્યમાં કલાઓની વિવિધ સંખ્યા જોવા મળે છે. કામસૂત્રમાં ૬૪  કલાઓનું વર્ણન છે. આ ઉપરાંત 'પ્રબંધ કોશ' અને 'શુક્રનીતિ સાર'માં પણ કલાઓની સંખ્યા ૬૪ છે. લલિતવિસ્તારમાં ૮૬ કલાઓ ગણાય છે. શૈવ સંપ્રદાયમાં પણ ચોસઠ કલાઓનો ઉલ્લેખ છે. સમગ્ર રીતે ૬૪ કલા બાબતે મોટા ભાગના વિદ્વાનો સંમત થતા જોવા મળે છે અને ભારતીય જનમાનસમાં પણ ૬૪ કલાઓ રૂઢ થઈ હોય તેવું વર્તાય છે. કામસૂત્રમાં વર્ણિત ૬૪ કલાઓના નામ નીચે મુજબ છે. 

गीतं (१), वाद्यं (२), नृत्यं (३), आलेख्यं (४), विशेषकच्छेद्यं (५), तण्डुलकुसुमवलि विकाराः (६), पुष्पास्तरणं (७), दशनवसनागरागः (८), मणिभूमिकाकर्म (९), शयनरचनं (१०), उदकवाद्यं (११), उदकाघातः (१२), चित्राश्च योगाः (१३), माल्यग्रथन विकल्पाः (१४), शेखरकापीडयोजनं (१५), नेपथ्यप्रयोगाः (१६), कर्णपत्त्र भङ्गाः (१७), गन्धयुक्तिः (१८), भूषणयोजनं (१९), ऐन्द्रजालाः (२०), कौचुमाराश्च (२१), हस्तलाघवं (२२), विचित्रशाकयूषभक्ष्यविकारक्रिया (२३),.पानकरसरागासवयोजनं (२४), सूचीवानकर्माणि (२५), सूत्रक्रीडा (२६), वीणाडमरुकवाद्यानि (२७), प्रहेलिका (२८),  प्रतिमाला (२९), दुर्वाचकयोगाः (३०), पुस्तकवाचनं (३१), नाटकाख्यायिकादर्शनं (३२), काव्यसमस्यापूरणं (३३), पट्टिकावानवेत्रविकल्पाः (३४),तक्षकर्माणि (३५), तक्षणं (३६), वास्तुविद्या (३७), रूप्यपरीक्षा (३८), धातुवादः (३९), मणिरागाकरज्ञानं (४०), वृक्षायुर्वेदयोगाः (४१), मेषकुक्कुटलावकयुद्धविधिः (४२), शुकसारिकाप्रलापनं (४३), उत्सादने संवाहने केशमर्दने च कौशलं (४४),अक्षरमुष्तिकाकथनम् (४५), म्लेच्छितविकल्पाः (४६), देशभाषाविज्ञानं (४७), पुष्पशकटिका (४८), निमित्तज्ञानं (४९), यन्त्रमातृका (५०), धारणमातृका (५१), सम्पाठ्यं (५२), मानसी काव्यक्रिया (५३), अभिधानकोशः (५४), छन्दोज्ञानं (५५), क्रियाकल्पः (५६), छलितकयोगाः (५७), वस्त्रगोपनानि (५८), द्यूतविशेषः (५९), आकर्षक्रीडा (६०), बालक्रीडनकानि (६१), वैनयिकीनां (६२), वैजयिकीनां (६३), व्यायामिकीनां च (६४) विद्यानां ज्ञानं इति चतुःषष्टिरङ्गविद्या. कामसूत्रावयविन्यः.

ગુજરાતી ભાષામાં તેને નીચે મુજબ રજૂ કરી શકાય.

1) ગાયન, (2) વાદન, (3) નર્તન, (4) નાટય, (5) આલેખ્ય (ચિત્રકલા અને લખાણ), (6) વિશેષક (મુખાદિ પર પત્રલેખન), (7) રંગ પૂરણી, અલ્પના, (8) પુષ્પશય્યા બનાવવી, (9) અંગ લેપન, (10) પચ્ચીકારી, (11) શયન રચના, (12) જલતંરગ વાદન (ઉદક વાદ્ય), (13) જલક્રીડ઼ા, જલાઘાત, (14)શ્રુંગાર, (15) માલા ગૂઁથન, (16) મુગટ રચના (17) વેશ પરીવર્તન, (18) કર્ણાભૂષણ રચના, (19) અત્તર આદિ સુગંધદ્રવ્ય બનાવટ, (20) આભૂષણ ધારણ, (21) જાદૂગરી, ઇંદ્રજાળ, (22) અરમણીય ને રમણીય બનાવવુ, (23) હસ્તલાઘવ (24) રસોઈ કાર્ય, પાક કલા, (25) આપાનક કલા (શરબત બનાવવુ), (26)  સિલાઈ, (27) કલાબત્, (28) કોયડા ઉકેલ, (29) અંત્યાક્ષરી, (30) બુઝૌવલ, (31) પુસ્તકવાચન, (32) કાવ્ય-સમીક્ષા કરવી, નાટકાખ્યાયિકા-દર્શન, (33) કાવ્ય-સમસ્યા-પૂર્તિ, (34) વેણી બનાવવી, (35) સૂત્તર બનાવટ, (36) કંદોઇ કામ, (37) વાસ્તુકલા, (38) રત્નપરીક્ષા, (39) ધાતુકર્મ, (40) રત્ન રંગપરીક્ષા, (41) આકર જ્ઞાન, (42) ઉપવનવિનોદ, (43) પક્ષી આદિની લડાઈ (44) પક્ષીઓને બોલતા શીખવવુ, (45) મર્દન (46) કેશ-કૌશલ, (47) ગુપ્ત-ભાષા-જ્ઞાન, (48) વિદેશી કલાઓનુ જ્ઞાન, (49) દેશી ભાષાઓંનુ જ્ઞાન, (50) ભવિષ્યકથન, (51) કઠપુતલી નર્તન, (52) કઠપુતલી ના ખેલ, (53) પ્રતિ વર્ણન  (54) આશુકાવ્ય ક્રિયા, (55) ભાવ કથન(56) છલ કપટ, છલિક યોગ, છલિક નૃત્ય, (57) અભિધાન, કોશજ્ઞાન, (58) મહોરુ બનાવવુ (વસ્ત્રગોપન), (59) દ્યૂતવિદ્યા, (60) આકર્ષણ ક્રીડ઼ા, (61) બાલક્રીડા કર્મ, (62) શિષ્ટાચાર, (63) વશીકરણ અને (64) વ્યાયામ

કલાનો આશય માનવીના ઉત્કર્ષ ઉત્થાન માટે હોય છે જેથી તેને અપરાવિદ્યા તરીકે લેખવામાં આવે છે. મુંડક ઉપનિષદમાં ૨૩ કળાઓને અપરાવિદ્યા અને ૨૪મી કલા બ્રહ્મવિદ્યાને પરાવિદ્યા તરીકે માનેલ છે, જે મુંડક ઉપનિષદના નીચેના શ્લોક પરથી પ્રતિપાદિત થાય છે જેમાં ૬૪મી કલાને બ્રહ્મવિદ્યા કહેવાઈ છે. 

(क्षुद्रास्त्रीषष्टविद्यासन्स्यु स्तत्फलं नश्वरं भवेत्।

चतुर्षष्टमी ब्रह्मविद्या त्वमृतदायिनी)     

બ્રહ્મવિદ્યા એટલે જીવ, જગત આત્મા અને પરમાત્મા તેમની વચ્ચેના આંતરસંબંધો, જીવનનો અર્થ અને તેનું અંતિમ લક્ષ્ય અને અપવર્ગ અથવા મોક્ષ પ્રાપ્તિ. ભારતીય દર્શનો જીવન વિમુખ દર્શનો  નથી, તે જીવન સન્મુખ દર્શનો છે. જીવન જીવવા માટેની જે ક્લાઓ છે તેમને અપરાવિદ્યા એટલેકે રોજિંદા જીવનમાં અથવા વ્યવહારમાં જેનો ઉપયોગ છે તેવી ક્લાઓને નિમ્ન કે ક્ષુદ્ર કક્ષામાં અને આત્મા-પરમાત્મા સબંધિત વિદ્યાને ઉચ્ચ કક્ષામાં મૂકી છે. આથીજ ૬૪મી કલાને અમૃતદાયિની એટલેકે અમૃત પ્રદાન કરનારી કહી છે.

કલા એ સંસ્કૃતિની વાહક છે. ભારતીય સંસ્કૃતિના વિવિધ આયામોમાં વ્યાપ્ત માનવીય અને રસપૂર્ણ તત્વો કલાના  સ્વરૂપોમાં પ્રગટ થયા છે. ઉલ્લાસ એ કલાનો આત્મા છે. રસ અથવા આનંદ અથવા સ્વાદ મનુષ્યને સ્થૂળમાંથી ચેતનમાં જોડે છે. કલા માનવીય સંબંધો અને પરિસ્થિતિઓની વિવિધ ભાવલીલાઓને અને તેના માધ્યમથી ચેતનાને ઉજાગર કરે છે. અલબત્ત ચેતનાનું મૂળ 'રસ' છે, તે સ્વાદ અને આનંદ છે જે કલા પ્રગટ કરે છે. ભારતીય કલા એક તરફ વૈજ્ઞાનિક અને તકનીકી  આધાર ધરાવે છે, તો બીજી તરફ, તે હંમેશા ભાવ અને રસને પ્રાણતત્વની જેમ જાળવી રાખે છે. ભારતીય કલા જાણવા માટે ઉપવેદ, શાસ્ત્ર, પુરાણ અને પુરાતત્વ અને પ્રાચીન સાહિત્યનો સહારો લેવો પડે છે.

Image Credit:Sulochana Gawde  https://fineartamerica.com/featured/natraj-sulochana-gawde.html